Блог настаўніка беларускай мовы і літаратуры Крываносавай Юліі Іванаўны: ДЛЯ СШЫТКАЎ-ДАВЕДНІКАЎ

1. Стылі маўлення

Стыль	З якой мэтай выкарыстоўва- ецца	Дзе выкарыстоўва-ецца	Моўныя сродкі
Гутарковы	Абмяняцца думкамі, падзяліцца пачуццямі	Гутарка ў неафіцыйных абставінах	Гутарковыя словы, дыялог
Мастацкі	Вобразна апісаць з’явы, падзеі, прадметы	У творах мастацкай літаратуры	Эпітэты, параўнанні, словы з пераносным значэннем
Навуковы	Паведаміць навуковыя звесткі пра з’яву, прадмет	У падручніках, слоўніках, энцыклапедыях	Тэрміны, лічбы

2. Назоўнік

Абазначае	прадмет
Адказвае на пытанні	хто? што?
Пачатковая форма	Н. скл. адз. л.
Род	мужчынскі, жаночы, ніякі
Лік	адзіночны, множны
Склон	Н (хто?што?), Р. (каго?чаго?), Д. (каму? чаму?), В. (каго? што?), Т. (кім? чым?), М. ( аб кім? чым?)
Скланенне	1,2,3
Сінтаксічная роля	дзейнік, даданыя члены сказа

3.Асабовыя займеннікі

Значэнне	указываюць на асобу, але не называюць яе
Пытанні	хто? што?
Змяненне	па асобах, ліках, склонах. У 3 асобе па родах.
Сінтаксічная роля	дзейнік, дапаўненне

	адз. лік	множ. лік
1 асоба	я	мы
2 асоба	ты	вы
3 асоба	ён, яна, яно	яны

4. Дзеяслоў

Значэнне	Дзеянне прадмета
Пытанні	Што рабіць? Што зрабіць?
Пачатковая форма	Інфінітыў, суфіксы -ць, -ці, -чы.
Змяненне	Па часах, у цяперашнім часе – па ліках і асобах (спражэнне); у прошлым часе – па родах, ліках.
Сінтаксічная роля	Выказнік

Тэкст – выказванне, у якім сказы звязаны сэнсам і граматычна

Тэма

Асноўная думка

Будова

Тое, пра што гаворыцца ў тэксце

Тое, што хоча выказаць аўтар, да чаго ён заклікае, чаму вучыць

Пачатак

асноўная частка заключэнне

Тыпы тэксту

Апавяданне

Апісанне

Разважанне

· Завязка

· Развіццё дзеяння

· Кульмінацыя

· Развязка

· Агульнае ўражанне ад прадмета

· Пералік прымет

· Агульная ацэнка

· Тэзіс (асноўная думка)

· Доказы

· Вывад

Сінтаксічны разбор словазлучэнняў

1. Вызначыць галоўнае і залежнае словы, паставіць пытанне ад галоўнага да залежнага .

2. Назваць, якімі часцінамі мовы з’яўляюцца галоўнае і залежнае словы.

3. Вызначце від словазлучэння.

8. Асаблівасці перакладу словазлучэнняў з рускай мовы на беларускую

Асаблівасці перакладу

Рускі варыянт

Беларускі пераклад

Несупадзенне ліку назоўнікаў

Вкусная земляника (ед.ч.)

Скрипучая дверь (ед.ч.)

Смачныя суніцы (мн.л.)

Рыпучыя дзверы (мн.л.)

Несупадзенне роду назоўнікаў

Золотая медаль (ж.р.)

Злая собака (ж.р.)

Серый котёнок (м.р.)

Залаты медаль (м.р.)

Злы сабака (м.р.)

Шэрае кацяня (н.р.)

Спалучэнне лічэбнікаў два (абодва), дзве (абедзве), тры, чатыры з назоўнікамі

Два рисунка (Р. п.)

Три студента (Р.п.)

Два малюнкі (Н.скл.)

Тры студэнты (Н.скл.)

Спалучэнне дзеясловаў руху са значэннем мэты з назоўнікамі

Пойти за грибами

Поехать за сеном

(Т.п. + предлог за)

Пайсці ў грыбы

Паехаць па сена

(В.скл. + прын. па ці ў)

Спалучэнне дзеясловаў жартаваць, смяяцца, насміхацца, кпіць, здзекавацца, дзівіцца, цешыцца, глуміцца, пасмейвацца з назоўнікамі

Смеяться над лентяем

Издеваться над незнайкой

(Т.п. + предлог над)

Смяяцца з гультая

Здзеквацца з няўмекі

(Р.скл. + прын. з)

Ужыванне дзеясловаў ажаніць, ажаніцца

Жениться на Вере

(П.п. + предлог на)

Ажаніцца з Вераю

(Т.скл.+ прын. з)

Ужыванне пры словах хворы, хварэць назоўніка

Болеть гриппом

(без предлога)

Хварэць на грып

( з прын. за)

Спалучэнне дзеясловаў дзякаваць, дараваць, выбачаць з назоўнікам

Поблагодарить учителя (В.п.)

Дзякаваць настаўніку (Д. скл.)

Выкарыстанне ступеняў параўнання

Старше сестры

(без предлога)

Старэйшы за сястру

( з прын. за)

9. Галоўныя члены сказа — дзейнік, выказнік.

Дзейнік — адказвае на пытанні хто?, што?, выражаееца назоўнікам, займеннікам. Прыклад: сабака, дрэва.

Выказнік – адказвае на пытанні шато рабіць?, што зрабіць?, выражаецца дзеясловам, назоўнікам, лічэбнікам.

Даданыя члены сказа, дапаўненне, азначэнне, акалічнасць.

Дапаўненне — адказвае на пытанні ўскосных склонаў (усе склоны, акрамя назоўнага).

Р.скл (каго?, чаго?);

Д.скл (каму?, чаму?)

В.скл.(каго?, што?)

Т.скл. (кім?, чым?)

М .скл(аб кім?, аб чым?)

Азначэнне — адказвае на пытанні (якая?, якое?, якую?,якія?, якім?)

Прыклады: Жоўты, школьныя, чужое.

Акалічнасць — адказвае на пытанні (Як?, якім чынам?, з якой мэтай?, з якой прычынай?, дзе?, калі?)

Граматычная аснова сказа

Граматычная аснова сказа — гэта дзейнікі, выказнікі. Але можа быць грматычнай асновай толькі дзейнік або толькі выказнік.

Максім не хоча працаваць на ўроку.

Вячарэла.

Я ў лесе.

Самастойныя і службовыя часціны мовы

Самастойныя часціны мовы :

Назоўнік (хто? што?) вожык, кветка.

Прыметнік (які? чый? ) прыгожы , братаў .

Дзеяслоў (што рабіць? што зрабіць?) пісаць, выразаць.

Займеннік ( хто? што?, ) я, мы, ты, вы, ён, яна, яно, яны.

Лічэбнік (колькі?які? каторы?) пяць, пяты, дзесяты, другі і г.д.

Прыслоўе (як? якім чынам? з якой мэтай? з якой прычынай? дзе? калі? куды? адкуль? у які час? колькі?) хутка, далёка, увосень, знарок, звечара і інш.

Службовыя часціны мовы

Прыназоўнік (на, у, па, з, ад, перад, з-за, з-пад)

Злучнік (і, а, але, ды)

Часціцы (не, ні, бы (б), жа(ж), вось, няўжо,гэта)

Выклічнік (о, ах, ох, эх, гэй,ну).

10.

Члены сказа

Член сказа	Пытанні	Чым выражаны
*Дзейнік*	Хто? Што?		Назоўнікі, займеннікі ў Н.скл.
*Выказнік*	Што рабіць? Што зрабіць? Хто такі прадмет? Што такое прадмет? Які ён?		Дзеясловы і іншыя часціны мовы.
*Дапаўненне*	Р. скл. - Каго? Чаго? Д.скл. – Каму? Чаму? В. скл. – Каго? Што? Т. скл. – Кім? Чым? М. скл. – Аб кім? Аб чым?		Назоўнікі і займеннікі ва ўскосных склонах.
*Азначэнне*	Які? Якая? Якое? Якія? Чый? Чыя? Чыё? Чые?		Прыметнікі і займетнікі.
*Акалічнасць*	Як? Дзе? Куды? Адкуль? Калі? Чаму? Навошта? З якой мэтай?		Прыслоўі, назоўнікі з прыназоўнікамі.

11.

Прыметы аднародных членаў сказа:

1. Адказваюць на адно і тое ж пытанне.

2. Адносяцца да аднаго і таго слова.

3. З’яўляюцца адным членам сказа.

4. Вымаўляюцца з інтанацыяй пералічэння.

Сувязь паміж аднароднымі членамі сказа

Інтанацыя пералічэння Інтанацыя пералічэння + злучнікі

І, ды (і) а, але, ды (але)

спалучальная супраціўная

інтанацыя інтанацыя

Коска паміж аднароднымі членамі сказа ставіцца, калі яны:

1. Звязаны інтанацыяй пералічэння.

Прыклад: Маці мае добрае, чулае сэрца.

2. Звязаны супраціўнымізлучнікамі а, але, ды (=але)

Прыклад: Яна пільна, але з трывогаю пазірала на сына.

3. Спалучаюцца парнымі злучнікамі. як , так і

Прыклад: Як ранкам, так і вечарам маці чакае дзяцей у сваёй хаце.

4. Звязаны паўторнымі злучнікамі. і , і , і

Прыклад: Я вельмі ўдзячны сваёй матулі і за сапраўдную людскасць, і за спагаду, і за сардэчнасць.

5. Аднародныя члены ўтвараюць пары, то коска ставіцца паміж парамі.

Прыклад: На розных мовах слова “мама” гучыць мілагучна і пяшчотна, ласкава і мякка.

Коска паміж аднароднымі членамі сказа не ставіцца:

1. Звязаны адзіночнымі спалучальнымі і размеркавальнымі злучнікамі.

Прыклад: Маці па-добраму і ад шчырага сэрца жадае нам поспехаў.

12.

Знакі прыпынку пры зваротках

Зваротак – гэта слова ці спалучэнне слоў, якое называе асобу ці прадмет, да якіх звяртаюцца з моваю.

Месца ў сказе	Знак прыпынку	Прыклад
У пачатку	Коска пры звычайнай інтанацыі, клічнік пры ўзмоцненай інтанацыі	Валя, прыйдзі да нас. Сябры! Прыгожая вясна ў нас!
У сярэдзіне	Коскі з абодвух бакоў	Шуміце вы, родныя нівы, пад ціхія шэпты прысад.
У канцы	Коска перад звароткам, пасля – знак, які патрабуецца паводле інтанацыі	Што чытаеш, Пятрок?

13.

Знакі прыпынку пры простай мове

Месца простай мовы	Знакі прыпынку	Прыклад
Словы аўтара перад простай мовай	А : “П”. А : “П!” А : “П?”	Тамара спытала: “Калі вы ад’язджаеце?”
Словы аўтара пасля прстай мовы	“П” , - а. “П ! “ – а. “П ? “ – а.	“Толькі не крычыце,” – папрасіла яна.
Словы аўтара ў сярэдзіне простай мовы	“ П , - а. – П.”	“Хутчэй, - папрасіў камандзір, - не адставайце!”

14. Фанетыка

Галосныя літары і гукі

Галосныя літары: а, о, у, ы, э, і, е,ё, ю,я

Галосныя гукі: [а],[ о], [у], [ы],[ э], [і]

Галосныя е,ё,ю,я,і абазначаюць 2 гука:

· У пачатку слова;

· Пасля галосных;

· Пасля ў (у нескладовага);

· Пасля ‘ (апострафа);

· Пасля ь (мяккага знака).

15.

Правілы пераносу слоў у беларускай мове

Правілы пераносу	Прыклады
З аднаго радка на другі словы пераносяцца па складах	Пе-рамога, пера-мога, перамо-га
Калі паміж галоснымі ёсць спалучэнне зычных, то пераносіцца на наступны радок або ўсё гэта спалучэнне разам, або любая гэта частка	Га-рбуз, гар-буз
Нельга пакідаць або пераносіць на наступны радок адну літарту	Асі-на, чы-тае, юнак
Нельга раздзяляць пры пераносе спалучэнні літар дж, дз, калі яны абазначаюць адзін гук	Гля-дзяць, гля-джу
Спалучэнні дз, дж можна раздзяляць пры пераносе, калі д адносіцца да прыстаўкі, а з, ж да кораня	Пад-жаць, ад-звінець
Ад папярэдняй літары не аддзяляюцца літары й, ў, мяккі знак, апостраф	Вай-на, поў-ны, кась-ба, пад’ём

16. Правапіс о, э, а ў запазычаных словах

Месца арфаграмы	Умова	Прыклады
Літара э не пад націскам		экзамен экскурсія
Літара а не пад націскам		жамчужына адрас
-ар, -аль на канцы слоў		камп’ютар прынтар
-ар, -аль на канцы слоў		горад Манчэстэр

17. Запомніце

інтэрнэт

маянэз

бутэрброд

сурвэтка

сэрвіс

тунэль

экзэмпляр

гардэроб

галантарэя

сальфеджыа

трыа

далікатэс

інтарэс

характар

бухгалтар

аранжарэя

цырымонія

почырк

інжынер

трывога

брызент

канцылярыя

арышт

хрыбет

18. Правапіс галосных е, ё, я

	У беларускіх словах	У запазычаных	Прыклады
ё	Пад націскам	Пад націскам
е	1. Не ў першым складзе перад націскам	2.Пасля г,к,х у першым складзе перад націскам 3. Пасля іншых зычных у першым складзе перад націскам	1. 2. 3.
я	1.У першым складзе перад націскам. 2.Каранёвая	3.Паслянаціскных складах у суфіксах –язь, -ядзь, -я-	1. 2. 3.

19. Запомніць

бекон

бетон

генетыка

герой

кеш’ю

элемент

сувенір

зефір

кефір

легенда

медаль

балерына

бензін

галерэя

габелен

апетыт

выгляд

дзевяць

дзяцел

калядаваць

зязюляня

ялавічына

тысяча

цяжкаваты

сувязь

пояс

завязь

заяц

месяц

памяць

пяцярня

сённяшні

20. Правапіс спалучэнняў іё(ыё), ія(ыя), іе(ые)

ио

иа

ие

йо

Іё(ыё) – пад націскам:

кіёск, стадыён,

Ія(ыя) – не пад націскам:

біясфера, нацыянальны

Ія(ыя):

алімпіяда, варыянт,

Іе(ые) : гігіена, абітурыент,

Я – не пад націскам:

маянез, маяран,

Ё – пад націскам:

раён, ёгурт, маёр

ЗАПОМНІЦЬ: радыё

фейерверк (рус.) – феерверк (беларус.)

мільён, мільянер, мільярд, трыльён.

21. Зычныя гукі

Санорныя 11

Шумныя

[в],[ н],[ л], [м], [в’],[ н’],

[ л’], [м’] [ р],[ ў],[й ]

Звонкія 11

Глухія 15

[Б],[ г],[ з], [дз], [дж], [д],[ ж].

[б’],[ г’],[ з’], [дз’]

[П],[ х],[ с], [ц], [п’],[ х’],[ с’], [ц’],[ [ ч],[ т],[ ш].

Няпарныя [к],[ ф], [к’],[ ф’]

Цвёрдыя

Мяккія

Зацвярдзелыя 6

[Б],[ в],[ г],[д],[дз],[з],[ к], [л],[м],[н],[п],[с],[ т],[ф],[х]

Заўсёды цвёрды [ў]

[Б’],[в’],[г’],[дз’],[з’],[к’],[л’],

[м’],[н’],[п’],[с’],[ц’],[ф’],[х’]

Заўсёды мяккі [й]

[Ж],[ш],[дж],[ч],[р],[ц]

Шыпячыя 4	Свісцячыя 8
[Ж],[ш],[дж],[ч]	[З],[с],[дз],[ц], [з’],[с’],[дз’],[ц’]

22. ВЫМАЎЛЕННЕ І ПРАВАПІС ЗЫЧНЫХ

Моцная пазіцыя:

1. Перад галоснымі (стагі);

2. Перад санорнымі (многа);

3. Перад мяккімі звонкімі (збіць).

Слабая пазіцыя (патрабуецца праверка)

1. Звонкія на канцы слова:

грыб – грыбы;

2. Звонкія перад глухімі (аглушэнне): зубкі – зубок;

3. Глухія перад звонкімі (азванчэнне): касьба – касіць;

4. Свісцячыя перад шыпячымі: перапісчык – перапісаць;

5. Шыпячыя перад свісцячымі:

на печцы – печачка.

23. Правапіс мяккага знака і апострафа

Мяккі знак пішацца

Мяккі знак не пішацца

· Пасля [з’, с’, дз’, ц’, л’, н’] у канцы слова: боль, лось.

· У сярэдзіне слова перад цвёрдымі зычнымі: касьба, Кузьма.

· Пасля л’, н’ перад мяккімі зычнымі: аганькі.

· У словах з падоўжанымі зычнымі л, н, с, з: палоззе, памяццю.

· У сярэдзіне і ў канцы слоў пасля зацвярдзелых ж,ш,дж,ч,р, ц: мыш, дождж.

· Пасля цвёрдых д, т: жолуд.

· Пасля губных б, п, в, ф, м : сем, восем.

Раздзяляльны мяккі знак

Апостраф

Пішацца пасля мяккіх зычных перад е, ё, ю, я, і: мільярд, мільён.

Пішацца пасля прыставак і ў сярэдзіне слоў пасля цвёрдых зычных перад е, ё, ю, я, і: камп’ютар, вераб’і.

!!!!!Пасля ў апостраф не пішацца.: здароўе.

24.Правапіс д-дз, т-ц

Д, т

Дз, ц

1.Перад галоснымі а,о,у,ы,э: вада, добры, тэма.

2.У запазычаных словах: медыцына, гвардыя.

3.Прыставачнае д (у тым ліку і перад [в’]): падвесці, паднесці.

1.Перад галоснымі е,ё,ю,я,і: цішыня, дзяўчына.

2.Перад мяккім знакам: шыць, моладзь.

3.Перад [в’], [м’]: дзве, цвёрды, Дзмітрый.

4.У некаторых запазычаных словах: цюльпан, цітр.

5.Перад суфіксамі -ін-, -ір-, -ік, -ёр, -еец, -ейск: бландзін, камандзір, індзеец.

Запомніць

ДЗ

гардэроб

адэкалон

дыскатэка

дэсерт

дэфект

дэцыметр

дэльфін

дзюбель

дзюдо

дзюны

бардзюр

дзюшэс

Дзвіна

Дзям’ян

аб’ектыў

бюлетэнь

ветэрынар

атэстат

тэраса

вестыбюль

тэмперамент

эцюд

цюнер

мініяцюра

цітр

Мацвей

уверцюра

нацюрморт

25. Правапіс у, ў

Ў пішацца

У пішацца

· Пасля галосных: прыехалі ўжо, воўна, ляцеў.

· Калі двукоссе не знак прыпынку: фабрыка “Камунарка” ўступіла першынство.

· Калі слова пішацца праз злучок і першая частка заканчваецца на галосную: паўночна-ўсходні.

· Пасля зычных: будынак.

· Пасля знакаў прыпынку: ехалі, учора вярнуліся.

· Калі у пад націскам: аул.

· У запазычаных словах на канцы: фрау, шоу.

· У запазычаных словах на ум, ус: соус, кансіліум.

· Ва ўласных назвах: на Украіне.

26. Правапіс прыстаўных гукаў

А, і

1. У пачатку слова перад націскным галоснымі о, у : воблака, вуліца.

2. Пасля прыставак перад каранёвымі о,у: завоблачны.

3. У сярэдзіне некаторых слоў перад о, у: навобмацак, наводдаль, Лявон, паводле, каравул, Навум, павук.

4. У словах вока, востры, вакол і вытворных ад іх.

У словах гэты, гэтак, гэтулькі, гэй,

го, га, адгэтуль, пагэтуль, Ганна.

1. Перад л, р , калі словы са збегам зычных :

А) пачынаюць сказ: Іржуць коні.

Б) стаяць пасля слова, якое заканчваецца на зычны: білет ільготны.

В) стаяць пасля знака прыпынку: хлеб пшанічны, аржаны.

2. Перад м - у любым становішчы.

Не пішацца ў пачатку імён, прозвішчаў, геаграфічных назваў і іншамоўных слоў перад о, у: Осіп, Орша, ордэн, урна.

Выключэнні: Вольга, Вогненная зямля.

1.Калі папярэдняе слова заканчваецца на галосны, то перад збегам зычных на л, р літары і, а не пішуцца: поле ржаное.

2. Пасля прыставак і першай часткі складаных слоў, якія заканчваюцца на галосную, прыстаўныя і, а не пішуцца: заржавець, прымчацца.

27. Фанетычны разбор слова

1. Падзяліць слова на склады, паставіць націск.

2. Ахарактарызаваць усе гукі:

Галосны : націскны, ненаціскны;

Зычныя: цвёрды, мяккі, зацвярдзелы; шумны (звонкі ці глухі) , санорны; свісцячы ці шыпячы.

3. Падлічыць колькасць літар і гукаў.

28. Спосабы тлумачэння лексічнага значэння слоў.

1) Апісанне.

2) Падбор аднакаранёвых слоў.

3) Падбор сінонімаў.

4) Тлумачэнне частак слоў ( для складаных слоў).

5) Пераклад на рускую мову.

Дыстанцыйнае навучанне

ДЛЯ СШЫТКАЎ-ДАВЕДНІКАЎ