Для сшыткаў-даведнікаў

                                       МАРФЕМІКА

1.                                         Канчатак

Як абазнач	Дзе знаходзіцца	Нулявы канчатак	Няма канчатка
	У канцы слова	1. Назоўнікі м.р.      2 скл.(дом); 2. Назоўнікі ж.р.        3 скл.(мыш); 3. Дзеясловы      прошл. ч. м.р.     (мыў).	1. нескланяльныя назоўнікі (дэпо,метро); 2. прыслоўі (хутка, побач); 3. дзеясловы ў пачатковай форме (ісці, несці); 4. дзеепрыслоўі (ідучы, несучы).

 

  2.                                               Марфемы

Частка слова	Абазначэнне	Месцазнаход-жанне	Функцыя
Канчатак		У канцы слова	Утварае формы слова
Корань		Асноўная частка	Змяшчае лексічнае значэнне слова
Прыстаўка		Перад коранем	Утварае новыя словы і формы слова
Суфікс		Пасля кораня	Утварае новыя словы і формы слова
Постфікс		Пасля суф. ці канчатка	Утварае новыя словы і формы слова

 

 3.       Марфемны разбор слова

1.    Вызначыць часціну мовы.

2.    Адзначыць, зменнае ці нязменнае слова.

3.    Абазначыць канчатак.

4.    Абазначыць аснову слова.

5.    Знайсці корань у слове, падабраўшы роднасныя.

6.    Абазначыць  прыстаўку, суфікс, постфікс.

 

 4.         Правапіс прыставак, якія заканчваюцца на зычны

Прыстаўка на з	Прыстаўка на с	Прыстаўкі на б, д
Перад звонкімі зычнымі: раздаць, узрушыць, безвыніковы.	Перад глухімі зычнымі: бясплатна, усхваляваць, раскласці.	Нязменна, незалежна ад вымаўлення: адсекчы, абгрысці, надпісаць.

Запомніць!!!! Калі прыстаўка заканчваецца на з, с, б, д, а корань пачынаецца з іх , то адбываецца падваенне літар: аббегчы, аддаць, бясспрэчна, раззлавацца, раззбраенне, рассаднік (хваробы).

АЛЕ ЗАПОМНІЦЬ!!!!     Расада, расаднік (месца для вырошчавання расады), расол, расольнік, ростань.

 

 5.                              Правапіс і, ы,й пасля прыставак

 

Й	Пасля прыставак на галосны ў словах, корань якіх пачынаецца з і: зайсці, выйграць, пайменны, перайманне. У словах займаць, наймаць, пераймаць, перайманне, праймаць.
Ы	Пасля прыставак на зычны ( у тым ліку дэз- і суб-) у словах, корань якіх пачынаецца з і: безыдэйны, падыграць, абысці, дэзынфекцыя, субынспектар.
І	Калі каранёвы гук [ і] ўтварае склад: заікацца, заіскрыцца, заінець, заінтрыгаваць. Пасля прыставак між-, звыш-, пан-, супер-, транс-, контр-, гіпер-: міжінстытуцкі, контрідэя, звышімклівы, панісламізм, суперітэлект, трансіндыйскі.

 

 6.

Спосабы словаўтварэння

Спосаб	Характарыстыка	Прыклады
·        Прыставачны	Словаўтваральная аснова +прыстаўка	Лясок →пералесак Касіць →скасіць
·        Суфіксальны	Словаўтваральная аснова+ суфікс	Лес →ляснік
·        Прыставачна-суфіксальны	Словаўтваральная аснова+ прыстаўка і суфікс	Гара →узгорак Бераг →прыбярэжны
·        Бяссуфіксны	Ад словаўтваральнай асновы без далучэння марфем ( можа скарачацца аснова; можа адбывацца чаргаванне зычных)	Стукаць →стук Сухі →суш
·        Складанне	Аб’яднанне 2 ці болей асноў, слоў, частак слоў	Цёмныя валасы→цёмнавалосы Рэспубліка Беларусь→РБ
·        Складана-суфіксальны	Аб’яднанне 2  асноў + суфікс	Зерне + драбіць+ лк = зернедрабілка

 

7.                                           Складанне

Складаныя словы ( з 2 слоў)	Складанаскарочаныя словы( з частак слоў)
·       З 2 утваральных асноў з дапамогай злучальнай галоснай а, о, е, я: чарнавалосы	·       З частак слоў:      універмаг
·        З 2 слоў: вечназялёны	·       З часткі першага  і ўсяго другога Педінстытут
·       Складанне асноў + суфікс: Шматпавярховы	·       З пачатковых літар ці гукаў РБ, СШ№19
·       Паўтор слоў, слоў-сінонімаў Жылі-былі, даўным-даўно	·       З часткі слова і пачатковых літар БелСЭ

 8.

                               Правапіс складаных слоў

 

А	О	Э	Часткі	Часткі
Націск на першы склад другой часкі	Націск НЕ на першы склад другой частцы	Незалежна ад націску	Што-, фота-, мота-, свое-, слова-	Поў- пад націскам, паў – не пад націскам.
чарнавокі	чорнавалосы	Рэдказубы Выкл. шаснаццаць шасцісоты і вытв.	Выкл. фатаграфія, фатограф, матавоз, матацыкл	Поўнач паўгоддзе

 9.

      Сістэма часцін мовы

САМАСТОЙНЫЯ		СЛУЖБОВЫЯ	АСОБАЯ
іменныя: назоўнік прыметнік займеннік лічэбнік	іншыя: дзеяслоў прыслоўе	злучнік прыназоўнік часціца	выклічнік

 10.

Назоўнік як часціна мовы

Абазначае: прадметы; асобы і жывыя істоты; з’явы прыроды; падзеі; уласцівасці; абстрактныя паняцці; дзеянні.

Адказвае на пытанні ХТО? ШТО?

Мае род; Змяняецца па ліках і склонах.

Пачатковая форма: адз. лік назоўны склон

Сінтаксічная роля: любы член сказа.

 11. 

Лексіка-граматычныя разрады назоўнікаў

Агульныя назоўнікі	Уласныя назоўнікі
абазначаюць аднародныя прадметы; змяняюцца па ліках; пішуцца з малой літары.	называюць адзінкавыя прадметы; не змяняюцца па ліках пішуцца з вялікай літары: імёны, прозвішчы, клічкі жывёл, геаграфічныя назвы, назвы гістарычных падзей і інш; пішуцца з вялікай літары і бяруцца ў двукоссе: назвы літаратурных твораў, газет, часопісаў, карцін, фільмаў, спектакляў, прадпрыемстваў і інш.; не бяруцца ў двукоссе, калі ёсць слова імя: калгас імя Заслонава.

 12. 

Адушаўлённыя	Неадушаўлённыя
Мн. Лік           Р.скл. = В.скл.	Мн. Лік               Н.скл. = В.скл.
Абазначаюць назвы людзей, птушак, жывёл, рыб, насякомых, міфічных істот, цацак.	Абазначаюць назвы раслін, рэчаў, прылад, пачуццяў, з’яў прыроды, падзей.
Асабовыя: па сацыяльнай і нацыянальнай прыналежнасці; па роду дзейнасці і прафесіі; па роднасці і сваяцтву; па розных якасцях.
Адушаўлёныя назоўнікі      ХТО?	Неадушаўлёныя назоўнікі         ШТО?
1. фантастычныя і міфічныя істоты: лясун, чорт	1. істоты, аб’яднаныя ў групы: народ, група, рой.
2. назвы дзіцячых цацак:лялька, неваляшка, ліска.	2. назвы мікраарганізмаў: вірус, бацыла.
3. шахматныя і картачныя фігуры: кароль, ферзь, туз.	3. словы: зародак, эмбрыён, лічынка.
4. назвы страў: карп, лешч.	4. Пайсці ў салдаты, узвесці ў генералы
5. словы: нябожчык, тапелец, робат	5. Слова: труп

 13.

Канкрэтныя	Абстрактыя
1.Абазначаюць прадметы і з’явы, якія ўспрымаюцца органамі пачуццяў: - адзінкавыя прадметы; - з’явы прыроды; - часавыя адзінкі; - мера і вагі; - дзеянні;  - людзі; - геаграфічныя паняцці; - прадпрыемствы; - творы і інш.	1.Абазначаюць: -  разумовыя  паняцці, - пачуцці - якасці і  ўласцівасці, - фізічныя і псіхічныя  адчуванні. - навуковыя паняцці.
2.Змяняюцца па ліках.	2.Большасць ужываюцца ў форме адзіночнага ліку.
3.Ужываюцца з колькаснымі лічэбнікамі (два, тры. І г.д.):   два сшыткі	3.Спалучаюцца са словамі многа, шмат, мала, трохі:     шмат дабрыні

14.                    Рэчыўныя назоўнікі:

·       Матэрыялы (цэмент, асфальт);

·       Назвы хімічных элементаў ( вуглярод, сера..);

·       Лякарствы (аспірын, валідол..);

·       Карысныя выкапні  (торф, вуаль, жалеза..);

·       Прадукты харчавання (масла, соль, цукар..);

·       Тканіны (шоўк, паркаль..);

·       Сельскагаспадарчыя культуры, расліны (авес, бульба, мята).

Рэчыўныя назоўнікі спалучаюцца з адзінкамі вымярэння( метр, кілаграм…), са словамі многа, мала, шмат, гэтулькі і інш.

Часцей за ўсё ўжываюцца толькі ў адзіночным ліку( цукар, вадарод)  або толькі ў множным ліку ( чарніцы, крупы…)

 

 15.Зборныя назоўнікі

Абазначаюць	Маюць уласцівасці
1.     Сукупнасць людзей: настаўніцтва, студэнцтва, дваранства. 2.     Сукупнасць жывых істот: звяр’ё, птаства. 3.     Сукупнасць аднародных прадметаў: ельнік, галлё, бярэзнік.	1.     Маюць форму толькі адзіночнага ліку. 2.     Не ўжываюцца з лічэбнікамі адзін, два і г.д.

 

 16.    Род нескланяльных назоўнікаў іншамоўнага паходжання:

·       Да мужчынскага роду адносяцца адушаўл. наз.( назвы асоб муж. полу, назвы жывых істот), акрамя:

·       Слоў-выключэнняў:

цэцэ(муха) – ж.р., івасі (рыба) – ж.р.;

• Слова калібры – і м.р.,  і ж.р.;

·       Да ніякага роду адносяцца неадуш. наз., акрамя:

·       Слоў-выключэнняў жаночага роду: авеню (вуліца), кальрабі (капуста), браколі (капуста), цунамі (хваля), салямі (каўбаса); назваў моў: хіндзі, пушту, урду, фіджы, бенгалі, сіндхлі, непалі.

·       Слоў-выключэнняў мужчынскага роду: карт-блаш, гран-пры (узнагарода), бры (сыр), сулугуні (сыр), сірока (вецер), тарнада (вецер);

·       Слова пенальці – і м.р. і ж.р.;

·       Да жаночага роду належаць  назоўнікі , якія абазначаюць асоб жаночага полу: мадам, міс, місіс, пані, фрау, фрэйлін.

 

 17.                  Лік назоўнікаў

Адзіночналікавыя

Множналікавыя

1. Уласныя назвы: Беларусь, Максім, Нарач 2. Абстрактныя назоўнікі: радасць, сумленне, блакіт 3. Зборныя назоўнікі: моладзь, збожжа 4. Рэчыўныя назоўнікі: квас, капуста,  руда, нафта. 5. Напрамкі свету: поўнач, усход, захад, поўдзень 6. Назвы навуковых вучэнняў, мастацкіх і грамадскіх плыняў: дарвінізм, рэалізм, шавінізм   ! бяліла, чарніла !

1. Парныя і непадзельныя прадметы:     акуляры, дзверы, мемуары 2. Гульні, народныя звычаі, некаторыя дзеянні:  паводзіны, хованкі, дажынкі 3. Прамежкі часу і стан прыроды:     суткі, канікулы, прыцемкі, замаразкі 4. Геаграфічныя назвы (назоўнікі ў форме мн. ліку):  Смалявічы, Пінкавічы, Баранавічы 5. Спецыяльныя тэрміны, утвораныя ад прыметнікаў:  азімыя, цытрусавыя 6. Некаторыя прадукты вытворчасці:    макароны, кансервы, духі, крупы, дрожджы 7. Грамадскія працэсы, дзеянні:     выбары, заручыны, агледзіны ! грудзі, каноплі !

 

 18.                      Канчаткі назоўнікаў адзіночнага ліку 1-га скланення

                               давальны і месны склон

аснова на цвёрды	аснова на  мяккі	аснова на зацв.	аснова на г,к,х (ЧАРГАВАННІ)
-е    бярозе, тайзе.	-і     зямлі, песні,        кашулі.	-ы      хмары, нары.	-е  г//з ( тайзе); -е  х//с (страсе); -э  к//ц( рацэ, руцэ); -ы к//ц (лодцы, шапцы)

19.    Правапіс канчаткаў назоўнікаў 2-га скланення ў месным склоне

Аснова	Асабовыя		Неасабовыя
	Канчатак	Прыклад	Канчатак	Прыклад
На цвёрды	-е	Аб браце, аб Максіме, але пры дзеду	-е	+ г, х, якія чаргуюцца:  на небе, на гаросе
На зацвярдзелы	-у	Аб камандзіру	-ы	На сонцы
На мяккі	-ю	Аб герою, пры вучню	-і	На кані, у жыцці
На г, к, х	-у	Аб пастуху	-у	Калі няма чаргавання: у пяску, на азярку

 20.       Канчаткі назоўнікаў 2 скланення ў родным склоне

–а, -я

–у, -ю

1.Усе назоўнікі ніякага роду: возера, збожжа, галля, зерня. 2. Усе назвы жывых істот: вожыка, бусла, вераб’я, лася. 3. Назвы канкрэтных прадметаў: дома, крана, дня, аўтамабіля. 4. Назвы органаў, частак цела: зуба, калена, локця, хобата; але: твару. 5. Назвы розных мер: міліметра, гектара, грама, літра. 6. Назвы месяцаў, дзён тыдня, грашовых і іншых адзінак: лютага, аўторка, сантыметра, ома, снежня, рубля. 7. Навуковыя і тэхнічныя тэрміны: дзейніка, катэта, сінуса, артыкля, але: тэксту, ліку, склону, роду, націску. 8. Назвы грамадскіх арганізацый, устаноў: камітэта, завода, ліцэя, клуба. 9. Назвы танцаў, розных гульняў: факстрота, футбола, спідвея, вальса.

1. Назвы абстрактных паняццяў: гонару, запавету, жалю, болю. 2. Назвы розных працэсаў, стану: раз’езду, холаду, спакою. 3. Назвы прасторавых паняццяў: абсягу, краявіду, краю, лесу, верху. 4. Назвы грамадскіх фармацый, плыняў, навуковых тэорый: феадалізму, атэізму, рэалізму. 5. Назвы захворванняў: грыпу, інсульту, рэўматызму. 6. Назвы розных рэчываў: перцу, алею, паркалю; але: хлеба, аўса, торта, пірага, каравая. 7. Зборныя назоўнікі: люду, саду, рою, рэвеню;  але: табуна, статка, экіпажа, сквера. 8. Назвы прыродных з’яў: сіверу, дажджу, сухавею, інею. 9. Назвы часавых паняццяў: веку, перапынку, абеду, ранку. 10. Назвы розных грамадскіх падзей: кірмашу, фестывалю.

21.        Канчаткі назоўнікаў адзіночнага ліку 3 скланення

Склон	Аснова на зацвярдзелы	Аснова на мяккі і цвёрды
Родны, давальны і месны	Ы – печы, мышы, цішы	І – верфі, солі, восені
Творны	У – ноччу, глушшу, Свіслаччу	Ю – меддзю, смеласцю, рунню

     Не падаўжаюцца б, п, м, р, ф, ў,    

     але пасля іх  пішацца апостраф (акрамя ў):  Об’ю, Сібір’ю, любоўю.

 

 22.    Правапіс канчаткаў назоўнікаў множнага ліку ў Р. скл.

1 скланенне		2 скланенне		3 скланенне
канчатак	умова	канчатак	умова	канчатак	умова
-аў (яў)	Аснова на збег зычных (бітваў, вёснаў)	-оў (ёў)	Пад націскам (лугоў, гаёў)	-эй (-ей)	Пад націскам (мышэй, касцей)
Нулявы	Усе астатнія	-аў (яў)	Не пад націскам (хлопцаў, парогаў)	-аў (-яў)	Не пад націскам ( рэчаў, даляў)
	У назоўнікаў на -ня на канцы пішацца мяккі знак (яблынь, песень)	Нулявы	Назоўнікі на –анін, -янін, -чанін, -ін, -ын (рымлянін – рымлян). Некаторыя з асновай на адзін зычны (сёл, дрэў)
		-ей, -эй, -ай	Госці, коні, дзеці, лапці, грошы, вушы, плечы, вочы.

Правапіс канчаткаў назоўнікаў множнага ліку ў Т. скл.

1.      Для ўсіх тыпаў скланення - амі, -ямі, -мі.

2.      Перад канчаткам –мі пішацца Ь.

3.      Варыянт канчаткаў для некаторых слоў: вачыма, грашыма, дзвярыма.

 23.     Правапіс суфіксаў назоўнікаў

Суфіксы	Асаблівасці правапісу	Прыклады
ак(ок)   ік(ык)	Р.скл.  – галосны выпадае   Р. скл. – галосны не выпадае	замочак –замочка дворык - дворыка
ачк ечк	пасля цвёрд. і зацв. зычн. пасля мяккіх зычных	Ніначка Васечка
Мяккі знак перад –к, -чык	пасля мяккіх зычных пасля л’ , н’	зямелька пальчык
аньк еньк	пішуцца з мяккім знакам	рэчанька зязюленька

 24.         Правапіс складаных назоўнікаў

Разам	Праз злучок
·       Асновы звязаны злучальнай галоснай :        лесавоз ·       Першая частка – аўта, мота, кіна, вела, авія, электра, скора, дарма, многа, мала, лёгка, цяжка і інш.         Аўтабаза , авіяпошта	·       Асновы не звязаны злуч. галоснай: плашч-палатка ·       Складаныя прозвішчы і геаграфічныя назвы:  Дунін-Марцінкевіч, Буда-Кашалёва

 

 25.     Правапіс не( ня), ні з назоўнікамі

Разам	Асобна
·       Калі без не(ня) не ўжываецца:      нянавісць; ·       Можна падабраць сінонім без не:       непрыяцель – вораг;	·       Калі ў сказе ёсць супрацьпастаўленне са злучнікамі а, але , або адмаўленне:          Не доктар, а дрэвы лечыць.           Голад не цётка. ·       Ні з назоўнікамі:           Ні гуку, ні шолаху.

 26.       Марфалагічны разбор назоўніка

1.    Часціна мовы, агульнае значэнне.

2.    Пачатковая форма (Н. скл., адз. лік).

3.    Марфалагічныя прыметы:

Нязменныя: агульны ці ўласны, адушаўлёны (асабовы ці неасабовы) ці неадушаўлёны, канкрэтны ці абстрактны, зборны, рэчыўны;

Род, скланенне.

Зменныя: склон, лік.

4.    Сінтаксічная роля.

 27.  Разрады прыметнікаў

Прыметнікі	Якасныя	Адносныя	Прыналежныя
Пытанні	Які? Якая? Якое? Якія?	Які? Якая? Якое? Якія?	Чый? Чыя? Чыё? Чыі?
Значэнне	-Форма,  памер і колер -Тэмпература -Смак і пах -Рысы характару, пачуцці -Знешнія, фізічныя і душэўныя ўласцівасці -Агульная ацэнка	Прымета адносна: -матэрыялу і рэчыва -прасторы і месца -часу -меры, вагі, колькасці -дзеяння і прызначэння	Прыналежнасць чалавеку, звярам і птушкам
Асаблівасці	-Прымета праяўляецца ў большай ці ў меншай ступені. -Магчымы паўторы прыметніка: добры-добры. -Спалучаюцца са словамі вельмі, надта, дужа. -Маюць формы ацэнкі.	Не спалучаюцца са словамі вельмі, надта дужа. Не маюць формаў ступеняў параўнання і формаў ацэнкі.	Утвараюцца: Ад наз. жаночага роду пры дапамозе суфіксаў --ін, ын. Ад назоўнікаў муж. роду пры дапамозе суфіксаў аў, яў, оў, ёў, ав, ов, ёв.

28.  Утварэнне прыналежных прыметнікаў

Суфіксы –аў, -еў,  -оў, -ёў	У прыналежных прыметніках, утвораных ад адушаўлёных назоўнікаў мужчынскага роду: бацька – бацькаў, Пеця – Пецеў.
Суфіксы –ін, -ын	У прыналежных прыметніках, утвораных ад адушаўлёных назоўнікаў жаночага роду: бабуля – бабулін, Наташа – Наташын, ластаўка- ластаўчын (к//ч), краўчыха – краўчышын (х//ш).
Заўвага!	Прыналежныя прыметнік, утвораныя ад уласных імён, пішуцца з вялікай літары: Марынка – Марынчын, Сяргей – Сяргееў.

29.  Ступені параўнання якасных прыметнікаў

вышэйшая		найвышэйшая
простая	складаная	простая	складаная
Аснова прым.  + эйш-(-ейш-): смачны – смачнейшы.	больш, менш +  прыметнік: больш вясёлы.	най + простая форма вышэйшай ступені: найсмачнейшы.	самы,найбольш, найменш + прыметнік: самы шчаслівы, найбольш вядомы.

30.                   Правапіс суфіксаў у прыметніках

-нн-	-н-
1. аснова на н+ н: акно- аконны.	1. суфікс –н- : летні.
2. назоўнікі на –мя + -янн-: Імя – імянны, племя – племянны. Выкл. палымяны.	2. суфіксы –ін-, -ын-: пчаліны.
3.суфіксы  –энн-, -енн-: страшэнны.	3. суфіксы –ан-, -ян-: саламяны.

 

Запомніць!!! Суфіксы –еньк-, -эньк-, -аньк-, -усеньк-, -юсеньк-

пішуцца заўсёды з мяккім знакам!

 31.  Правапіс прыметнікаў з суфіксамі –ск- і –к-

Аснова назоўнікаў  на т, ч, ц, к +ск →     цк	Брат – брацкі
Аснова назоўніка на д +ск →      дск	Горад – гарадскі
Аснова назоўніка на с, ш  + ск  →   ск	Беларус беларускі
Аснова назоўніка на з, ж, ш, г, х, к + ск → нязменна ( абазначаюць геаграфічныя назвы, народнасці)	Латыш-латышскі   Выкл. Рыга-рыжскі, Волга – волжскі, калмыцкі, турэцкі
Аснова назоўнікаў на нь + ск → ньск (у назвах месяцаў і ў слове восень)	Ліпень – ліпеньскі

 32.  Правапіс складаных прыметнікаў

Разам	Праз злучок
1.Утвараюцца ад складаных назоўнікаў, якія пішуцца разам (вадалаз - вадалазны)	1.Утвараюцца ад складаных назоўнікаў, якія пішуцца праз злучок (Давыд-Гарадок  - давыд-гарадоцкі)
2.Утвараюцца ад словазлучэнняў : А) наз. + лічэбнік (пяць паверхаў - пяціпавярховы); Б) наз. + прыметнік( у тым ліку і геаграфічных) ( іншая мова – іншамоўны, Ціхі акіян - ціхаакіянскі); В) прым. + прыслоўе (адказвае на пытанні як? дзе? куды? калі? ) (вечназялёны)	2. Утвараюцца ад раўнапраўных слоў: А) ад 2 назоўнікаў (рускі і беларускі – руска-беларускі); Б) ад 2 прыметнікаў, можна ўставіць злучнік і: - абазначаюць колер ( светла-сіні); - смак (горка-салёны); -напрамкі свету (паўднёва-заходні); -геаграфічныя назвы з 1 часткай    Усходне -, Заходне-, Паўночна-, Паўднёва (Заходне-Сібірская раўніна).

33.  Правапіс не(ня) з прыметнікамі

Разам	Асобна
1.   Без не(ня) не ўжываюцца : (неабходны).	1.Ёсць супрацьпастаўленне  (не добры, а злы).
2.     Можна замяніць сінонімам без не (негаваркі – маўклівы)	2.Са словамі далёка не, зусім не, нічуць не…

34. Парадак марфалагічнага разбору прыметніка

1.     Часціна мовы.

2.     Пачатковая форма( Н. скл., адз. лік, м. р. ).

3.     Разрад па значэнню( якасны, адносны, прыналежны).

4.     Калі якасны – форма( поўная, кароткая).

5.     Калі стаіць у ступені параўнання, то ў якой форме.

6.     Лік, род, склон.

7.     Роля ў сказе.

35.     Лічэбнікі

Разрад	Колькасныя (цэлы, дробавы, зборны)	Парадкавыя
Значэнне	Лік, колькасць прадметаў	Парадак прадмета пры лічэнні
Пытанні	Колькі?	Які? Каторы?
Роля ў сказе	Любым членам сказа	Азначэнне
Змяненне	Па склонах; адзін, два – па ліках і родах	Па родах, ліках, склонах
Связь у словазлуч.	Н.(В) скл. – галоўнае сл. уск. скл. -  залежн. сл.	Залежн. сл.

 

36. Скланенне  і ўжыванне колькасных лічэбнікаў

Адзін (адна, адно, адны)	- Адны – ужываецца з множналікавымі назоўнікамі ( адны суткі, адны вароты); - Скланяюцца як прыметнікі.
Два (дзве – з наз. ж. роду), тры, чатыры	-У Н скл. назоўнік ужываецца ў Н скл. мн.ліку: два браты, тры сястры, чатыры вуліцы. -У Т скл. заканчваюцца на –ма: двума, дзвюма, трыма, чатырма.
5, 9-20, 30	-У Н скл. назоўнік ужываецца ў Р скл. мн.ліку: пяць лістоў, дваццаць вучняў. -У Т скл. пішацца  -цц-:  пяццю, пятнаццаццю.
40, 100	Н, В – сорак, сто;   Р, Д, Т. М – сарака, ста.
Складаныя	Пры скланенні мяняецца кожная частка: пяцідзесяці, пяццюдзесяццю.
Састаўныя	Пры скланенні мяняецца кожнае слова: трохсот трыццаці пяці; тромстам трыццаці пяці.

37.   Правапіс колькасных простых лічэбнікаў

Да 40 – на канцы (пяць, дзесяць)	Ь	Пасля 40 – у сярэдзіне (пяцьдзясят, шэсцьдзясят)
Сем, восем	ВЫКЛЮЧЭННЕ	Семдзесят, восемдзесят
11-20, 30 ( у сярэдзіне) (адзінаццаць, трынаццаць)	-ЦЦ_	5, 9-20, 30 – у Творным склоне перад канчаткам (пяццю, чатырнаццаццю)
у Н, В склонах  у сярэдзіне адсутнічае.	Ь у лічэбніку         восем	Восем ва УСКОСНЫХ склонах у сярэдзіне: васьмі, васьмю.

38.     Абазначэнне прыблізнай колькасці

1. Адваротны парадак слоў.	Метраў тры.
2. Словы больш, менш + як, за, чым + лічэбнік у В. скл.	Больш за тры.
3. Лічэбнік + пад, за у В.скл.                        каля, да у Р.скл.	Гадоў пад сем,  тыдняў каля трох.
4. Спалучэнне двух лічэбнікаў.	Два-тры дні

39.          Зборныя лічэбнікі

Значэнне	Колькасць як сукупнасць (як адно цэлае): абодва, абедзве, абое, двое, трое, чацвёра, пяцёра, шасцёра, сямёра, васьмёра, дзявяцера, дзясяцера.
Утварэнне	Пры дапамозе суфіксаў –ой-, -ёр-, прыстаўкі або-(абе-)
Ужыванне	·       З назвамі асоб мужчынскага полу (трое вучняў); ·       З назвамі маладых істот (сямёра качанят); ·       З множналікавымі назоўнікамі ( двое нажніц); ·       З асабовымі займеннікамі мы, вы, яны (нас было трое); ·        З назоўнікамі дзеці, людзі, коні, гусі, свінні.
Скланенне	Як прыметнікі множнага ліку.

 40.      Марфалагічны разбор лічэбніка

1.    Часціна мовы.

2.    Пачатковая форма(Н. скл.).

3.    Разрад паводле значэння: колькасны( цэлы, дробавы, зборны) або парадкавы.

4.    Разрад паводле складу: просты, складаны, састаўны.

5.    Марфалагічныя прыметы: род (калі ёсць), лік(калі ёсць), склон.

6.     Сінтаксічная роля.

 

41.    Разрады займеннікаў

Разрад	Пералік	Значэнне	Змяненне	Роля ў сказе
асабовыя	асоба адз. мн. 1 я мы 2 ты вы 3 ён, яна, яно яны	указываюць на асобу	маюць лік; змяняюцца па склонах; у 3 асобе адз.ліку – па родах	дзейнік, дапаўненне
зваротны	сябе	указывае на асобу, якая выконвае дзеянне.	па склонах	дапаўненне
прыналеж-ныя	мой, твой, наш, ваш, свой, яго, яе, іх.	указываюць на прыналежнасць прадмета	па родах, ліках, склонах	азначэнне
указальныя	гэты, той, такі, гэтакі, столькі, гэтулькі	указываюць на прадмет, прымету, колькасць	усе па склонах; гэты, той, такі, гэтакі  - па родах і ліках.	азначэнне, акалічнасць
азначальныя	сам, самы, увесь, усякі, усялякі, кожны, любы, іншы	сам- указывае на асобу, якая ўтварае дзеянне самастойна; самы – паказвае на крайнюю мяжу дзеяння ці прадмета; увесь – паказвае на ахоп дзеяннем усяго прадмета; усякі, усялякі – разнастайны; кожны – усе без выключэння; любы – які заўгодна; іншы – не такі.	па родах, ліках, склонах	азначэнне, акалічнасць
пытальныя	хто? што? які? чый? каторы? колькі?	выражаюць пытанне пра прадмет, прымету, колькасць	усе па склонах; які? чый? каторы? – па родах, ліках.	усімі членамі сказа
адносныя	хто, што, які, чый, каторы, колькі	служаць для сувязі частак складаных сказаў	усе па склонах; які, чый, каторы – па родах, ліках.	усімі членамі сказа
няпэўныя	нехта, нешта, нейкі, нечы, некаторы, некалькі,  хтосьці, штосьці, якісьці, чыйсці, хто-небудзь, што-небудзь, які-небудзь, чый-небудзь, абы-хто, абы-што, абы-як, абы-чый	указваюць на няпэўнасць асобы. прадмета, прыметы, колькасці	усе па склонах; з часткамі які, чый, каторы – па родах, ліках.	усімі членамі сказа
адмоўныя	ніхто, нішто, ніякі, нічый	указываюць на адсутнасць асобы, прадмета. прыметы, колькасці	усе па склонах; з часткамі які, чый– па родах, ліках	дзейнік, дапаўненне, азначэнне

 

41. Асабовыя займеннікі, скланенне і правапіс

	Адзіночны лік				Множны лік
Склон	1 асоба	2 асоба	3 асоба	3 асоба	1 ас.	2 ас.	3 ас.
Н.	я	ты	ён, яно	яна	мы	вы	яны
Р.	мне	цябе	яго	яе	нас	вас	іх
Д.	мяне	табе	яму	ёй	нам	вам	ім
В.	мяне	цябе	яго	яе	нас	вас	іх
Т.	мной(ою)	табой(ою)	ім	ёй (ёю)	намі	вамі	імі
М.	(пры) мне	(пры) табе	(пры) ім	(пры) ёй	(пры) нас	(пры) вас	(пры) іх

Запомніць: у займенніках 3 асобы пры іх спалучэнні з прыназоўнікамі

літара н не пішацца: у яго, да іх, з ім, перад ёй!!!!!!

43.    Правапіс зваротнага займенніка сябе

 

Н.	-----	Запомніць!!!!!!
Р.	сябе	1.Зваротны займеннік не мае формы назоўнага склону.   2.У Р. і В. склонах – сябе! У Д. і М. – сабе!
Д.	сабе
В.	сябе
Т.	сабой(ою)
М.	(пры) сабе

 44.     Прыналежныя займеннікі, скланенне і правапіс

Н.	мой, маё	мая	мае	наш	наша	нашы
Р.	майго	маёй	маіх	нашага	нашай (ае)	нашых
Д.	майму	маёй	маім	нашаму	нашай	нашым
В.	як Н. ці Р.	маю	як Н. ці Р.	як Н. ці Р.	нашу	як Н. ці Р.
Т.	маім	маёй (ёю)	маімі	нашым	нашай (аю)	нашымі
М.	(у) маім	(у) маёй	(у) маіх	(у) нашым	(у) нашай	(у) нашых

Запомніць!!!!  1. У займенніках мой, твой, свой, маё, тваё, сваё ў Р. і Д. склонах адзіночнага ліку пішацца Й: майго, твайго, свайго, майму, твайму,свайму.

2. Займеннікі мае, твае, свае, нашы, вашы ў множным ліку маюць

анчаткі –е, -ы адпаведна.

3. Прыналежныя займеннікі яго, яе, іх не скланяюцца.

45.    Азначальныя займеннікі

	м. і н. р.	ж.р.	мн.л.	м. і н. р.	ж.р.	мн.л.
Н.	сам /само	сама	самі	самы/самае	самая	самыя
Р.	самога	самой	саміх	самага	самай(ае)	самых
Д.	самому	самой	самім	самаму	самай	самым
В.	як н. ці р.	самую	як н. ці р.	як н. ці р.	самую	як н. ці р.
Т.	самім	самой (ою)	самімі	самым	самай (аю)	самымі
М.	(у) самім	(у) самой	(у) саміх	(у) самым	(у) самай	(у) самых

Запомніць!!! Пры скланенні займенніка самы націск падае на аснову слова,

а пры скланенні сам – на канчатак.

 

46.     Утварэнне і правапіс няпэўных займеннікаў

Разам	Асобна
1.З прыстаўкай не-: нехта, нешта, нечы, некаторы, нейкі.	1.З прыстаўкай абы-: абы-хто, абы-што, абы-чый, абы-які.
2.З постфіксам –сьці: хтосьці (хтось), штосьці (штось), якісьці, чыйсьці.	2.З постфіксам –небудзь: хто-небудзь, што-небудзь, чый-небудзь.

Запомніць!!! Постфікс –сьці(-сь) пішацца з мяккім знакам!

Выразы пішуцца асобна: абы пра што, абы з кім, абы ў каго і пад.

 

47.     Марфалагічны разбор займеннікаў

·        Часціна мовы.

·        Пачатковая форма (Н. скл., адз. л., м.р.)

·        Разрад па значэнню, асоба для асабовых.

·        Склон, лік (калі ёсць), род(калі ёсць).

·        Сінтаксічная роля ў сказе.